اشارات و تنبیهات

در کلام امیرالمومنین علی علیه السلام جملات و فصولی هست که علوم استدلالی دائر بین فلاسفه و متکلمین نیز تا قرن­ها قادر به تفسیر و توجیه آن نبوده­اند، جز به شکل تأویل و برگرداندن کلام (چه برسد به عامّه­ی اصحاب و بزرگان صدر اسلام یا عقول بسیط و اذهان مشوب به وهم و خیالِ عوام). تا این که در قرون اخیر بعضی از علماء توانستند برخی از این گره ها را باز کنند و به کشف لایه های پنهان این سخنان بپردازند. و این از ثمرات و برکات حکمت متعالیه بوده است. مانند این سخنان:

• کمال توحید، نفی صفات است.
• هیچ عقلی به خدا احاطه پیدا نمی­کند.
• وحدت خدا، وحدت عددی نیست.
• خدا، دلیل خودش است و با غیر از خود شناخته نمی شود.
• همه ما سوی الله با او شناخته می­شوند.

این سخنان، به هیچ وجه گزاف و بی­ضابطه نیستند و حاکی از یک جهان­بینی عمیق عقلانی و فراعقلانی­اند. اما عموم متدیّنین، به جای تعمق در این سخنان، به عقائد ظنّی و وهمی خویش اکتفاء کرده­اند..

علامه طباطبایی، کتاب انسان و عقیده، ص302.

[أنّ فی کلامه علیه السّلام جملا و فصولا لم تکن العلوم الاستدلالیّة التی کانت دائرة بین السلف من علماء المسلمین، من متکلّمیهم و فلاسفتهم و غیرهم، قادرة على تفسیرها و توجیهها، إلّا بضروب من التأویل و اللفّ و الدوران، إلى أن تمکّن العلماء فی العصور الأخیرة من حلّ عقد عدّة من المسائل الحقیقیّة و کشف القناع عن کثیر منها .. و ذلک ککلامه علیه السّلام فی أنّ کمال التوحید نفی الصفات، و أنّ اللّه لا یحیط به عقل، و أنّ اللّه لیس بواحد بالعدد، و أنّ اللّه هو الدلیل على نفسه، لا یعرف بغیره، و کلّ ما سواه معروف به و غیر ذلک ..

و إذا کان الأمر کذلک فمن هو الذی یتوقّع منه، أو یؤمّل فیه، من قدّماء الباحثین، أو الرواة فی صدر الإسلام أن یکون محیطا بعامّة الحقائق، و مدرکا لها بهذا العمق یودّعها فی أوجز کلام، ثمّ ینسبها إلیه علیه السّلام].