[تشکیک از منظر قرآن]
استاد فلسفه مان می فرمود: کسی که معتقد باشد ماهیت در خارج نیست و در ذهن است هیچ بویی از اصالت وجود نبرده است چرا که ماهیت اساسا در ذهن هم نیست چون ماهیت پوچ است و در هیچ مرتبه ای صاحب اثر نیست.
قرائات مختلفی از حکمت متعالیه وجود دارد ولی همه ی آن ها از پس اثبات وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت بر نمی آیند خواه آنان که قائل به وحدت شخصیه هستند و خواه آنان که با رسوبات ماهوی کثرات را توجیه می کنند. دسته ی اول هیچ محمل برهانی برای کلامشان نمی توانند اقامه کنند لاجرم اثبات آن را منوط به علم دیگری به نام عرفان نظری می دانند و فلسفه را مرحله ی متوسط سلوک علمی انسان می خوانند. ادبیات دقیق و ادق در فلسفه ریشه در همین نگاه دارد که البته این ادبیات از شأن فلسفه به دور است.
قرآن اصل کثرات را می پذیرد ولی نه به نحو استقلالی پس می فرماید: «کل شی هالک الا وجه» و از طرف دیگر قائل به فعل الله است و به آن آیه می گوید. آیه یک مفهوم ذاتا ربطی است چرا که غیر نماست و اثری از خود باقی نمی گذارد و فانی در محکی خود است. غیر نمایی در مفهوم «شی» وجود ندارد پس باطل و پوچ است ولی در مفهوم «آیه» یک معنای ربطی وجود دارد که استقلال را از آن می گیرد و اصطلاحا به آن فنا می گویند و البته هیچ تنافی با صرافت و بساطت واجب ندارد. این همان توحید قرآنی است که هم اصل کثرات را می پذیرد که بدیهی است و هم وحدت وجود را که برهانی است و میوه ی اصالت وجود است.
پ.ن
1. ابطال تام ماهیت غیر از وحدت شخصیه است فلذا صدرا (رحمه الله علیه) می فرماید: «الماهیه لم تشم رائحه الوجود اصلا و ابدا» و از طرف دیگر قائل به تشکیک است و وحدت شخصیه را به معنای نفی اصل کثرات قبول ندارد.
2. هلاکت غیر از فناست.
