اشارات و تنبیهات

روش بحث جدلی مبتنی بر تسالم و پذیرش اصول موضوعه است اما روش برهانی بر پایه ی کنارگذاشتن مسلّمات و فاصله گرفتن از هرگونه پیش فرض (جمیع معلومات تقلیدی، عادات و سنن، انفعالات، احساسات، تخیلات و...) است. اگر انسان از همه­ی اینها رها شود، وقتی نفس او به بدیهیات توجه پیدا کرد، هیچ چیزی نمی­تواند در او تصرف کند. با این شرایط، ما استنتاج را از معلومات نظری خود شروع می­کنیم و پله پله به عقب می­رویم تا جایی که به بدیهی برسیم. و این در صورتی حاصل می­شود که انسان ملتزم به سیر علمی و طی کردن مراحل به ترتیب و تدریج باشد، و از سابق به لاحق عبور کند، بدون این که حلقه ای مفقود شود. در غیر این صورت، روش بحث، یک روش جدلی و مبتنی بر فرضیات و مسلّمات خواهد بود.

1. نقطه­ی آغاز تفکر، بدیهیات و قضایای ضروری است.

2. گزاره­ها به صورت ترتیبی اند و لاحق، متوقف بر سابق است.

3. آغاز نکردن از بدیهیات، یا مفقود شدن یک حلقه، بحث را جدلی خواهد کرد.

مشروح عبارت علامه طباطبایی را بخوانید:

[إنّ الباحثین فی الفلسفة العامّة، و الفلسفة الإلهیّة بالخصوص- و أوجّه کلامی إلیهم- یعلمون أکثر من أی شخص آخر أنّ البحث الفلسفی لا یتیسّر إلّا بالاستنتاج من البراهین المحضة .. و هذه البراهین عبارة عن تألیف خاصّ بین مقدّمات بدیهیّة، و قضایا ضروریّة یضطرّ الإنسان إلى التصدیق بها اضطرارا مطلقا، أو مقدّمات نظریّة مستنتجة من البدیهیّة و منتهیة إلیها ..

فالباحثون- على هذا- یعلمون أنّ البحث الصحیح عن مواد المسائل فی هذا الفن، إنّما یؤتی ثماره عند ما یتجرّد الإنسان عن جمیع معلوماته التی اکتسبها عن طریق التقلید، و سائر الأبواب الاتّفاقیّة .. و التی تترک بها آثارا فی الإنسان، و ینفعل معها بما یلائمها من أنواع الانفعالات من عادة أو تخیّل أو أی عاطفة من سائر عواطفه الکامنة فیه ..

نعم .. إنّ على الإنسان أن یتجرّد من ذلک کلّه، و یلقیه جانبا، بمحض توجّهه نحو البدیهیّات و التصدیقات التی لا یمکن لأیّ شی‏ء آخر أن یصرف نفسه عنها إذا توجّهت إلیها، و لیستنتج منها- من ثمّ- أوّل معلوم نظری مکتسب، ثمّ ینتقل منه إلى الذی قبله .. ثمّ إلى الأقدم فالأقدم، و هکذا حتّى یبلغ ما هو بالغه من حقائق المعارف ..

و هذا النوع من الدراسة و البحث لا یؤتی ثماره إلّا بالتزام بالترتیب و التدرّج فی السیر العلمی من السابق رتبة إلى لاحقه.. و لا یستقیم البحث إلّا على هذا النحو ..

و إلّا عاد البحث البرهانی، بحثا جدلیّا مبنیّا على التسلیم لأمور مسلّمة من الفرضیّات و الأصول الموضوعة..].

محمدحسین طباطبایی؛ الإنسان و العقیده، ص304.